ΤΑ ΡΟΠΤΡΑ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

ΤΑ ΡΟΠΤΡΑ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

Επίθυρο χεράκι ή κοινώς τσακαλίδι στη Νίσυρο

Ρόπτρο: Μεταλλικό αντικείμενο διαφόρων σχημάτων, που βρίσκεται στην εξώπορτα σπιτιών αντί για κουδούνι το οποίο κρούουν οι επισκέπτες. Το ρόπτρο προέρχεται από το ρήμα ρέπω = παρουσιάζω κλίση προς μια κατεύθυνση, αλλά και ραπίζω ή κάμπτω (Λεξικό Μπαμπινιώτη).

Λεοντόμορφο ρόπτρο στην Αστυπάλαια

επίθυρο χεράκι και ζωόμορφο ρόπτρο στην Πάτμο

Η ιστορία του ρόπτρου (αγγλικά:The door-knocker) είναι τόσο παλιά όσο και η ανάγκη για υποδήλωση της ανθρώπινης παρουσίας με το χτύπημα μιας πόρτας. Αυτή η ανάγκη για σήμανση με ήχο, καλύφθηκε με το ρόπτρο ή όπως έγινε γνωστότερο στις μέρες μας ως επίθυρο χεράκι. 

Νίσυρος

Τα ρόπτρα που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα είναι δείγματα μιας εκλεπτυσμένης παραδοσιακής τέχνης. Τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή αυτών των ρόπτρων είναι το σίδερο, το μαντέμι, ο χαλκός καθώς και άλλα μέταλλα.

Αστυπάλαια

Οι πόρτες γενικότερα και τα ρόπτρα ειδικότερα έχουν μεγάλη απήχηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μετά από σχόλια σε φωτογραφίες μου, συνειδητοποίησα ότι τα ρόπτρα δεν ήταν τυχαία ή διακοσμητικά αλλά υποδήλωναν ακόμη και την κοινωνική/οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Κι έτσι αποφάσισα να ασχοληθώ με τα ρόπτρα σε κάποια νησιά των Δωδεκανήσων. Συχνότερα θα τα δείτε στη χώρα της Αστυπάλαιας και της Πάτμου και στη Νίσυρο, στην Κω, στην Τήλο, στη Σύμη. (έπεται έρευνα και στα υπόλοιπα νησιά)

Σύμη

Τα ρόπτρα συνήθως χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:
1.Τα ανθρωπόμορφα, αυτά που έχουν μορφή ανθρώπου και είναι τα πλέον εντυπωσιακά. 

Αστυπάλαια

Ανθρωπόμορφα ρόπτρα στην Αστυπάλαια

Αστυπάλαια

ανθρωπόμορφα ρόπτρα στην Πάτμο

2. Τα επίθυρα, τα ρόπτρα που είναι αριστερό ή δεξί χεράκι και καθιερώθηκε σε πολλές εξώθυρες.

Αστυπάλαια

Πάτμος

3. Τα ευθέα, είναι όσα εμφανίζονται σε ευθεία γραμμή οριζόντια ή κάθετο.

Πάτμος

4. Τα ζωόμορφα, φυσικά είναι αυτά που παριστάνουν κεφάλια ζώων ή σπανιότερα, ολόκληρο το σώμα αυτού.

Νίσυρος

Αστυπάλαια

Κως

5. Τα κρικοειδή, όσα σχηματίζονται από έναν μεταλλικό δακτύλιο, λείο ή ανάγλυφο. 

Κως

Αστυπάλαια

Στους μυθολογικούς χρόνους συναντάμε το ρόπτρο σαν έννοια που προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο μουσικό όργανο. Το χρησιμοποιούσαν οι ιερείς της θεάς Ρέας, όπως αναφέρεται από το Λουκιανό.Το όργανο αυτό ήταν ένας μικρός χάλκινος κρίκος με τεντωμένη επάνω του μεμβράνη· μαζί με κρόταλα, έγχορδα και πνευστά όργανα, χρησιμοποιείτο σε τελετές της θεάς. Στους κλασικούς χρόνους η εννοιολογική σημασία του ρόπτρου έλκεται από τη λέξη «ροπή»: η προς τα κάτω φορά, κλίσις, το γέρσιμο.

Πόρτες με ρόπτρα στην Αστυπάλαια

Στους βυζαντινούς χρόνους ο κρίκος εξακολουθεί να είναι η πιο διαδεδομένη μορφή ρόπτρου μαζί με τη λεοντοκεφαλή. Στο Μεσαίωνα και μέχρι το 15ο αι. εμφανίζεται το γοτθικό ρόπτρο και οι παραλλαγές του. Ένα κλασικό γοτθικό ρόπτρο είναι η λεοντοκεφαλή.

Πάτμος

Τα ρόπτρα στις εξώπορτες των σπιτιών, κατασκευασμένα από χυτοσίδηρο, μπρούτζο ή ορείχαλκο, αποτελούσαν κάποτε αναπόσπαστο μέρος τους. Εκτός από την χρηστική ικανότητα που είχαν να ειδοποιούν με απλό τρόπο την έλευση ενός επισκέπτη, αποτελούσαν παράλληλα κι έναν σκοπό θα λέγαμε "μεταφυσικό", που λίγοι σήμερα γνωρίζουν.

Πάτμος

Βέβαια είχαν και υποβλητικό χαρακτήρα, καθώς προετοίμαζαν τον επισκέπτη, του έδιναν δηλαδή ένα προμήνυμα, για το εσωτερικό του σπιτιού και για τον χαρακτήρα των ανθρώπων που ζούσαν σ΄ αυτό.

Παλιά Πόλη Κως

Τα σχέδια των ρόπτρων δεν ήταν τυχαία, αλλά προέρχονταν μέσα από τις λαϊκές αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, που αφορούσαν στην ενθάρρυνση της καλής τύχης, στην αποτροπή του κακού και στην απομάκρυνση του κακού ματιού και της κακής γλώσσας.

Τήλος

Το γνωστό σε όλους μας μεταλλικό χέρι που κρούει την ξύλινη εξώθυρα, ανεξάρτητα από την αρχική του προέλευση διαδόθηκε και έγινε γνωστό στην ανατολή ως το λεγόμενο "χέρι της Φατιμά". Τα παλαιά χρόνια στις εξώπορτες των κατοικιών των μουσουλμάνων τοποθετούσαν δύο τέτοια ρόπτρα, που παρήγαγαν διαφορετικούς ήχους μεταξύ τους. Κάθε επισκέπτης αν ήταν άνδρας ή γυναίκα επέλεγε το αντίστοιχο ρόπτρο. Από τον παραγόμενο ήχο του κτυπήματος, γνώριζε η γυναίκα εντός του σπιτιού αν ο επισκέπτης ήταν άνδρας ή γυναίκα προκειμένου να ανοίξει, καθώς δεν επιτρεπτό μια γυναίκα μουσουλμάνα να ανοίγει την πόρτα του σπιτιού σε ξένο άνδρα.

Νίσυρος

Δεν είναι τυχαίο που η μεγαλύτερη συλλογή ρόπτρων με το "χέρι της Φατιμά" βρίσκεται μέχρι σήμερα στην Τουρκία. Η παράδοση θέλει το "χέρι της Φατιμά" να αποτελεί εξέλιξη του χεριού αραβικής προέλευσης (Ksamsa), που απεικόνιζε ένα ανοικτό δεξί χερί που θεωρείτο αποτρεπτικό του κακού ματιού. Πριν ακόμα το "χέρι της Φατιμά" γίνει ρόπτρο εξώθυρας, υπήρχε ζωγραφισμένο με ασβέστη πάνω σε τοίχους οικιών σε Αλγέρι και Μαρόκο καθώς του απέδιδαν εξαιρετικές ιδιότητες.

Το χέρι ως ρόπτρο πάντως το συναντούμε παράλληλα και στα εβραϊκά σπίτια ως το "χέρι της Μίριαμ" αδελφή του Μωυσή και του Ααρών, αλλά και των χριστιανών ως το "χέρι της Μαρίας".

Τήλος

Σε όλες τις περιπτώσεις το χέρι είναι πάντα γυναικείο, γεγονός όχι μόνο του λεπτεπίλεπτου της κατασκευής αλλά και γιατί σε πολλές περιπτώσεις φαίνεται να φέρει γυναικείο δακτυλίδι ή βραχιόλι στον καρπό. Οφείλει να χτυπά πόρτα πάντα ξύλινη και όχι μεταλλική καθώς ο ήχος του χτυπήματος του ξύλου (αν και στην ουσία χτυπά πάνω σε μεταλλική βάση) είναι αποτρεπτικός για τα κακά πνεύματα. Είναι γνωστή άλλωστε και η φράση "χτύπα ξύλο".

Κως

Κάποτε το χέρι δεν χτυπούσε απευθείας με τα δάκτυλα την πόρτα, αλλά κρατούσε ένα μικρό σφαιρίδιο. Αυτό έλεγαν πως ήταν το χέρι της Εύας που κρατούσε το μήλο. 

Εκτός από το "χέρι της Φατιμά" που αποτελεί το πιο διαδεδομένο ρόπτρο στην Ελλάδα, μεγάλης δημοτικότητας απολάμβανε και η "κεφαλή του λιονταριού" στο στόμα του οποίου υπάρχει ένας σιδερένιος αρθρωτός κρίκος που μετακινούμενος χτυπούσε πάνω στην πόρτα. 

Η λεοντοκεφαλή ως ρόπτρο είναι ιταλικής προέλευσης, διαδεδομένη ειδικά στα χρόνια του χριστιανισμού καθώς αποτελεί σύμβολο του Αγίου Μάρκου του Ευαγγελιστή. Άλλωστε για τον ίδιο λόγο, του συμβολισμού του λιονταριού με τον Άγιο Μάρκο, εκλάπηκε και το λιοντάρι του Πειραιά προκειμένου να μεταφερθεί στην Βενετία, πόλη στην οποία κυριαρχούν οι απεικονίσεις λιονταριών σχεδόν παντού. 

Η λιονταροκεφαλή εκτός του χριστιανικού μηνύματος με το οποίο ταυτίστηκε στην βενετσιάνικη κουλτούρα, αποτελούσε παράλληλα και ένα σύμβολο δύναμης και εξουσίας που αποτυπωνόταν όχι μόνο στα ρόπτρα, αλλά και σε δημόσιες βρύσες, σε αγάλματα ακόμη και σε τρούλους εκκλησιών. Αυτό έλκυε την καταγωγή από την αρχαιότητα, καθώς στην Ελλάδα είχε ευρύ διακοσμητικό χαρακτήρα. Τα περισσότερα δημόσια κτήρια ή ιδιωτικά μέγαρα που κατασκευάζονταν παλαιότερα, φρόντιζαν να φέρουν ορατό ή μη, ένα σημείο καλοτυχίας ή αποτροπής του κακού.

Λέρος

Πάτμος

Τέλενδος

Τοποθετημένο ένα ρόπτρο λεοντοκεφαλή στην εξώθυρα, αποτελούσε τον "φύλακα" του κτηρίου και των ενοίκων του, φόβιζε το "κακό" και λειτουργούσε αποτρεπτικά καθώς επιδείκνυε τον ρωμαλέο χαρακτήρα των προσώπων που διέμεναν εντός (λεοντόκαρδος χαρακτήρας).

Νίσυρος

Στη δύση κυκλοφόρησαν πολλά άλλα σχέδια για ρόπτρα όπως δράκοι, μέδουσες, μυθολογικές μορφές αλλά και απλά διακοσμητικά σχέδια (Γαλλία) τα οποία όμως δεν έτυχαν ανάλογης υποδοχής στην Ελλάδα.
Δυστυχώς από τις εκατοντάδες ρόπτρων που διακοσμούσαν άλλοτε τις εξώθυρες των κατοικιών ελάχιστα σώζονται σήμερα. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην ανυπαρξία των μονοκατοικιών αλλά και στη συστηματική αρπαγή τους είτε λόγω της συλλεκτικής τους αξίας, είτε λόγω της αξίας που μπορεί να έχουν ως μέταλλα.

Κως (Πόρτα στο Global)

Δυστυχώς στην σημερινή εποχή της ταχύτητας και της δήθεν απλοποίησης της καθημερινότητας χρηστικά αντικείμενα του παρελθόντος τέθηκαν στο περιθώριο ως "άχρηστα".
Στο όνομα του εκσυγχρονισμού η ζωή του ανθρώπου απογυμνώθηκε από όλα εκείνα τα στοιχεία του πολιτισμού που καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό και την ποιότητα του βίου του.

Σχετική ανάρτηση: ΑΓΑΠΗΜΕΝΕΣ ΠΟΡΤΕΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΩ
Το περιοδικό GREC14N (FRAPORT OFFICIAL MAGAZINE), στο τεύχος 04, καλοκαίρι 2019, έκανε ένα αφιέρωμα στις πόρτες και τα ρόπτρα μου.

Πηγή: wikipedia  
Τα ρόπτρα στον Πειραιά και ο ευρύτερος συμβολισμός τους 
Τα ρόπτρα της Κέρκυρας 
Φωτογραφίες: Sophia Karagianni