ΠΑΝΑΓΙΑ ΕΛΕΗΜΟΝΗΤΡΙΑ, ΚΑΣΤΡΟ ΑΝΤΙΜΑΧΕΙΑΣ

ΠΑΝΑΓΙΑ ΕΛΕΗΜΟΝΗΤΡΙΑ, ΚΑΣΤΡΟ ΑΝΤΙΜΑΧΕΙΑΣ

Μέσα στο Κάστρο της Αντιμάχειας υπάρχουν τρεις ναοί, η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Νικόλαος και η Παναγία Ελεημονήτρια.  Υπάρχουν,επίσης, δύο ακόμη ανώνυμοι ναοί σε ερειπιώδη κατάσταση, ο ένας 60 μ. νότια της Αγίας Παρασκευής.

Μετά την Αγία Παρασκευή, ο δεύτερος ενοριακός ναός του Κάστρου της Αντιμάχειας, όπως πιστεύεται, τοποθετήθηκε στο ΝΔ τομέα του Κάστρου και σήμερα βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο ερείπωσης. Πρόκειται για τυπικό μονόχωρο καμαροσκεπές κτίσμα με εξέχουσα αψίδα η οποία εξωτερικά είναι τρίπλευρη. 

Το συνολικό πλάτος του ναού είναι 6.50 μ., ενώ το μήκος του υπερβαίνει τα 14.50 μ. Ο άξονας του μνημείου και η αψίδα έχουν κατεύθυνση προς ΝΑ. Η καμάρα έχει καταπέσει, ενώ οι δύο στενές πλευρές είναι διαλυμένες. Φαίνεται ότι στη βόρεια στενή πλευρά θα υπήρχε η κύρια είσοδος, ενώ μια δευτερεύουσα πορτούλα υφίσταται στην αρχή του αριστερού μακρού τοίχου. 

Όπως παρατηρείται και σε σωζόμενες εκκλησίες της εποχής στην οχυρωμένη πόλη της Κω, ο ναός αυτός ήταν αρκετά σκοτεινός αφού δε φαίνεται να υπήρχαν πλευρικά παράθυρα. Για το χτίσιμο των τοίχων- πάχους ενός μέτρου-έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλοι και μέτριοι επιτόπιοι μαλακοί ακανόνιστοι ασβεστοψαμμιτόλιθοι με ενδιάμεσα μικρά πετραδάκια αντί βησάλων. Η απουσία, όμως, σε πολλά σημεία μπατικών λίθων συνετέλεσε τελικά στην καταστροφή του μνημείου αφού μάλιστα παρατηρείται φειδωλή χρήση ασβεστοκονιάματος.

Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο ναός ήταν εσωτερικά σοβατισμένος. Στους πλευρικούς εσωτερικούς τοίχους υπάρχουν άφραχτες δοκαροφωλιές ("σκαλότρυπες") για το καλούπωμα της καμάρας, μετά τη γένεση της οποίας αρχίζει η τοποθέτηση λίγο-πολύ συμμετρικών πωρόλιθων (σώζεται μόνο η πρώτη ζώνη). Στις εξωτερικές άκρες της καμάρας-τουλάχιστον στην πλευρά της πρόσοψης-διαμορφωνόταν αετωματωειδής απόληξη, όπως και στις άλλες εκκλησίες του Κάστρου.

Χωρίς να έχει πλήρως εξακριβωθεί, πιθανότατα ταυτίζεται με την εκκλησία της Ελεημονήτριας που σύμφωνα με τις πηγές υπήρχε μέσα στο Κάστρο. Όπως αναφέρει ο Καρπάθιου και σύμφωνα με μαρτυρία του Κώδικα Β' του Αρχείου Δουλείας της Ι. Μητρόπολης Κω, επίτροπος της Ελεημονήτριας ήταν ο παπα-Θωμάς ο οποίος απεβίωσε πριν το 1804. Άσκησε την επιτροπεία για κάποιο διάστημα και μετά αντικαταστάθηκε από τον "διάκο Χαρτοφύλη, Λογοθέτη υιού), τον οποίο μετά αντικατέστησε ο Χατζής Σεβαστός.

Κατά τη διετία 1813-15 και για πολλοστή φορά, επίτροπος ήταν ο "τιμιότατος Ζαχαρίας παπα-Θωμά υιός" ο οποίος απέδωσε λογαριασμό "ενώπιον των παρευρεθέντων ιερών και τιμιωτάτων Προεστών Αντιμαχείας". Από την ίδια Αρχιεπισκοπική Πράξη πληροφορούμαστε ότι εκείνα τα χρόνια, ο Επίτροπος της Παναγίας Ελεημονήτριας ασκούσε και την επιτροπεία του ναού των Αγίων Αναργύρων της Παλαιάς Καρδάμαινας, που ήταν τότε ενταγμένη στο "Κοινόν" Αντιμαχείας.

Στους απογόνους του παπα-Θωμά βρίσκεται σήμερα κατά συνεχή αναγραφόμενη διαδοχή σημαντικός κώδικας του τέλους του 16ου αι. προερχόμενος πιθανότατα από αυτήν την εκκλησία.

ο αείμνηστος Αλέκος Κασιώτης (αριστερά) κι ο αείμνηστος Μάνος Μαστρογιώργης στην Παναγία Ελεημονήτρια

Πηγή: Αντιμάχεια Κώα, 2002, Γ. Μαστορόπουλος (σ. 136-137)

"Εκκλησία Κω Δωδεκανήσου"-Τόμος Πρώτος, βιβλίον Δεύτερον, Αθήνα 1969-Εμμανουήλ Ι. Καρπάθιου (Μητροπολίτου Μεσημβρίας της επί Ευξείνω) (Τόμος Α'-βιβλίο Β'- σ.113-114)

Φωτογραφίες: Sophia Karagianni

Ακολουθεί η μετάφραση του κειμένου στα αγγλικά:

PANAGIA ELEIMONITRIA (meaning merciful), CASTLE OF ANTIMACHEIA

Inside the Castle of Antimacheia there are three churches: Saint Paraskevi, Saint Nicholas, and Panagia Eleimonitria. There are also two additional anonymous churches in a ruined state, one of them located 60 meters south of Saint Paraskevi.

After Saint Paraskevi, the second parish church of the Castle of Antimacheia was, as believed, situated in the southwestern sector of the Castle and today survives in an advanced state of ruin. It is a typical single-nave, barrel-vaulted structure with a prominent apse, which on the exterior is three-sided.

The total width of the church is 6.50 meters, while its length exceeds 14.50 meters. The monument’s axis and its apse are oriented to the southeast. The vault has collapsed, and the two narrow ends of the building are destroyed. It appears that the main entrance was located on the northern narrow side, while a secondary small door exists at the beginning of the left long wall.

As observed in other surviving churches of the same era within the fortified city of Kos, this church was quite dark, as there appear to have been no side windows. For the construction of the walls—one meter thick—large and medium-sized local soft, irregular calcarenite stones were used, with small pebbles placed between them instead of larger binding stones. The absence of through-stones in many areas eventually contributed to the monument’s deterioration, especially since there was only sparing use of lime mortar.

There are no indications that the interior of the church was plastered. In the interior side walls, there are unfilled beam-sockets (“skalotrypes”) used for setting the forms of the vault; above the springing of the vault begins the placement of more or less symmetrical porous stones (only the first zone survives). At the exterior edges of the vault—at least on the façade side—there was a gable-like termination, as in the other churches of the Castle.

Although not fully confirmed, the building is most likely identified with the Church of Eleimonitria which, according to historical sources, existed within the Castle. As mentioned by Karpathiou, and based on testimony from Codex B of the Slavery Archive of the Holy Metropolis of Kos, the steward (epitropos) of Eleimonitria was Father Thomas, who died before 1804. He served as steward for some time and was then replaced by “Deacon Chartofylis, son of Logothetis,” who was later replaced by Chatzi Sevastos.

During the years 1813–1815, and for several recurring periods, the steward was “the most honorable Zacharias, son of Father Thomas,” who rendered his accounts “before the assembled sacred and most honorable Elders of Antimacheia.” From the same Archiepiscopal Act we learn that during those years the Steward of Panagia Eleimonitria also served as steward of the Church of Saints Anargyri in Old Kardamaina, which at that time belonged to the “Community” of Antimacheia.

Among the descendants of Father Thomas, there remains today—through continuous family succession—an important codex from the late 16th century, probably originating from this church.

*The late Alekos Kassiotis (left) and the late Manos Mastrogiorgis at Panagia Eleimonitria.