Faustina Santoriello: Η Ιταλίδα δασκάλα που δίδαξε στην Κω 1941-44 επέστρεψε 70 χρόνια αργότερα για να ξετυλίξει το κουβάρι της μνήμης...
Από το 1941 έως τις 27-12-1944 η Ιταλίδα Faustina Santoriello δίδαξε Έλληνες και Ιταλούς μαθητές σε διάφορα δημοτικά σχολεία της Κω.
Εγώ είχα την τιμή να την γνωρίσω στην Κω το 2014. Η Faustina ήταν τότε 92 ετών.
Βρισκόμασταν στην
επιμνημόσυνη δέηση στη μνήμη των 103 Ιταλών αξιωματικών που εκτελέστηκαν στην περιοχή
Λινοπότης στην Κω στις 6 Οκτωβρίου 1943, πριν από 71 χρόνια από τους Γερμανούς.
Ήμασταν καλεσμένοι του Pietro Giovanni Liuzzi, Συνταγματάρχη εν
αποστρατία, προέδρου του Συνδέσμου Πεσόντων Ιταλών στην Κω, συγγραφέα του
βιβλίου « Kos, una tragedia
dimenticata».
Μία ξεχωριστή
ηλικιωμένη κυρία πλησίασε το μνημείο των πεσόντων Ιταλών με μια μεγάλη
ανθοδέσμη στα χέρια και απέτιμε φόρο τιμής συγκινημένη. Αμέσως ένιωσα την
ανάγκη να ρωτήσω ποια ήταν. Μου συστήθηκε ως Faustina
Santoriello, η Ιταλίδα δασκάλα
του νησιού μας από το 1941 ως τα τέλη του 1944. Έβγαλε ένα πάκο ασπρόμαυρες
φωτογραφίες από μια πλαστική σακούλα κι άρχισε να μας διηγείται ιστορίες του
δεύτερου παγκοσμίου πολέμου.
Ήρθε στην Κω 19
ετών. Ο θείος της, ο Fiorillo Vincenzo, ήταν διευθυντής του Γυμνασίου-Λυκείου (Preside
del Liceo-Gimnaio, το σημερινό
1ο ΓΕΛ Κω). Αυτός
την έπεισε ότι ο μισθός ήταν πολύ καλός, 999 λίρες το μήνα κι έτσι μαζί με μιαν
άλλη δασκάλα πήραν την απόφαση να έρθουν να ζήσουν και να διδάξουν στην Κω, to 1941.
Σύμφωνα με τον Αλέκο Μαρκόγλου στο
Κωακό Πανόραμα, ο De Vecchi,
με διάταγμα που εξέδωσε το 1937 είχε απαγορεύσει επίσημα την Ελληνική Γλώσσα,
την οποία ονόμασε τοπική διάλεκτο. Έκλεισε τα Κοινοτικά Ελληνικά σχολεία με
σχετική διαταγή το 1939, και λειτούργησαν πάλι ως ελληνικά μετά το τέλος του
1944, άρα όλοι οι μαθητές ήταν υποχρεωμένοι να διδάσκονται Ιταλικά σε Ιταλικά
σχολεία. Παράλληλα, την ίδια περίοδο, αναβίωσε, στην πόλη της Κω, ο θρύλος του Κρυφού
Σχολειού από την εμπνευσμένη δασκάλα Τασία Σεβαστού-Τσάμπαλη στο σπίτι της στο
Κακό Πρινάρι. Αυτό το Ελληνικό Σχολείο λειτούργησε αρχικά με παιδιά της
περιοχής, όμως στη συνέχεια αυξήθηκε φτάνοντας τους 158. εκεί, οι μαθητές του
σχολείου μάθαιναν Ιστορία και Ελληνικά Γράμματα, κυρίως, όμως, την πίστη για
Λευτεριά.
Η άλλη
πλευρά του νομίσματος είναι η ιστορία της Faustina. Αναρωτιέμαι αν οι δυο γυναίκες
συναντήθηκαν ποτέ. .Η Faustina αρχικά, για περίπου ένα χρόνο ήταν στο 1ο
δημοτικό (νυν 7ο). Ο διευθυντής της στο δημοτικό σχολείο ήταν
πάρα πολύ αυστηρός. Δεν τους επέτρεπε να μιλάνε με Εβραίους αλλά εκείνη το
έκανε κρυφά. Στο σχολείο δούλευε αλλά παράλληλα έμενε σε ένα δωμάτιο με την
Ιταλίδα φίλη και συνάδελφό της.
Μετά, ίσως και
λόγω του πολύ αυστηρού διευθυντή, μετακινήθηκε στο δημοτικό σχολείο στο Λινοπότη που στεγαζόταν εκεί που είναι σήμερα
το στρατόπεδο του Λινοπότη κι εκεί δίδασκε και έμενε περίπου δύο χρόνια. Το
τελευταίο δημοτικό σχολείο που υπηρέτησε στην Κω ήταν το δημοτικό σχολείο
Πλατανίου. Είχε πολλούς μαθητές, Έλληνες και Ιταλούς, θυμάται ένα τμήμα
αγοριών, 12 παιδιά, από Πρώτη ως Πέμπτη τάξη, όλους μαζί. Μας είπε ιστορίες για
το Νικόλα που την αποκαλούσε «Διδάσκαλο, διδάσκαλο», όπως σε χαρακτηριστικά ελληνικά ανέφερε η Faustina.
Αγαπούσε πολύ και τους Έλληνες
μαθητές της κι ένας λόγος που γύρισε στην Κω είναι να προσπαθήσει να εντοπίσει
μαθητές της που ίσως βρίσκονται εν ζωή και τη θυμούνται ακόμη.
 |
| Η Φαουστίνα με τους μαθητές της |
 |
| στο Ασκληπιείο |
 |
| στο Ασκληπιείο και τη σημερινή "Αύρα" |
Κρατάει τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες στο χέρι. Κάποιες φορές της πέφτουν από το χέρι από τη συγκίνηση. Δε σταματά να διηγείται. Θέλει να μοιραστεί τα πάντα. Θέλει να ξετυλίξει το κουβάρι των αναμνήσεων και να μας κάνει μάρτυρες μιας άλλης αλήθειας, λίγο διαφορετικής από αυτή που λένε τα βιβλία. Η μνήμη της ακέραια. Τα θυμάται όλα με εκπληκτική διαύγεια και με απίστευτες λεπτομέρειες. Εμείς γνωρίζουμε ότι η διδασκαλία της Ελληνικής απαγορευόταν τελείως, όμως, μας δείχνει το βιβλίο που δίδασκε και λέγεται "L'alfabeto greco" (H ελληνική αλφάβητος). Πρόκειται για μία μέθοδο εκμάθησης ελληνικών, με ελληνοιταλικούς διαλόγους και όλη την ελληνική γραμματική.
Στα τέλη του 1944 πληρώνει ένα βαρκάρη με χρυσό και την πάει απέναντι στο Bodrum. Κρύβεται τρεις μέρες στο καϊκι, φιλοξενείται για λίγο από Τούρκους. Έπειτα, μεταφέρεται στη Σύμη όπου μένει για λίγο μαζί με άλλες Ιταλίδες δασκάλες και αμέσως μετά σ'ένα παραθαλάσσιο μοναστήρι (μάλλον του Πανορμίτη) μαζί με άλλους πρόσφυγες. Δύο μήνες μετά, μαζεύουν όλους τους Ιταλούς και τους πάνε στην Κάσο όπου κρατούνται αιχμάλωτοι από τους Άγγλους σε στρατόπεδο συγκέντρωσης μαζί με το θείο και τη θεία της. Το 1946 επιστρέφει στην ελεύθερη Ιταλία για να βρει το σπίτι της βομβαρδισμένο και τον πατέρα της νεκρό σε εργατικό ατύχημα. Τα δυο της αδέρφια επέστρεψαν από τη Ρωσία και την Κένυα αντίστοιχα όπου κρατούνταν αιχμάλωτοι. Η Faustina παντρεύτηκε στις 21 Οκτωβρίου 1951.
Η Faustina
επέστρεψε στην Ιταλία αλλά την Κω δεν την ξέχασε. Όμως οι καταστάσεις την
κράτησαν εκεί κι ενώ το λαχταρούσε δεν είχε επιστρέψει στην Κω μετά τον πόλεμο.
Το 2005 εξέφρασε την επιθυμία στην οικογένειά της να γυρίσει στην Κω έστω και
για μια μέρα πριν κλείσει τα μάτια της. Έτσι το 2005, μετά από 60 ολόκληρα
χρόνια απουσίας επιστρέφει για μια μόνο μέρα στην Κω. Ο Θεός, βέβαια, έμελε να
της χαρίσει πολλά χρόνια ακόμη, κι έτσι το καλοκαίρι του 2014, 70 ολόκληρα χρόνια από τη στιγμή που έφυγε, επέστρεψε
για δεύτερη φορά μετά τον πόλεμο για πολυήμερες διακοπές στο νησί που τόσο
αγάπησε, σε ηλικία 92 ετών.
 |
| Κάθε φωτογραφία έχει μια ιστορία που θέλει να μοιραστεί μαζί μας |
Η κόρη της Faustina, Rosalba De Feo, ήταν μπροστά σε όλη τη συζήτηση. Μοιράζεται τον ίδιο ενθουσιασμό με τη μητέρα της για τα θέματα της Κω. Η Rosalba εργάζεται στο Υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας, βοηθάει στη μετάφραση και μου μεταφέρει τις επιθυμίες της Faustina που μοιάζουν και δικές της. Επιθυμούν να γίνει αδελφοποίηση ανάμεσα στο Δήμο της Κω, το Ιπποκράτειο Ίδρυμα ή όποιον άλλο φορέα σχετίζεται με τον Ιπποκράτη και την πόλη Salerno της Ιταλίας (La citta d' Ippocrate), για την ακρίβεια την Ιατρική Σχολή. To Salerno θεωρείται πόλη του Ιπποκράτη επειδή εκεί λειτούργησε η πρώτη ιατρική σχολή στην Ιταλία (Scuola Medica Salernitana, Azienda Ospedaliera Universitaria, San Giovanni di Dio e Ruggi d' Aragona-Salerno,La citta d' Ippocrate). {Mε πληροφορίες από τον κ. Νίκο Κανταρζή η αδελφοποίηση του Δήμου με τις πόλεις Σαλέρνο και Μονπελιέ -με τις δύο παλαιότερες Ιατρικές Σχολές της Ευρώπης- έχει ήδη πραγματοποιηθεί και σε συνεργασία με το ΔΙΙΚ έχουν φυτέψει και πλάτανο του Ιπποκράτη στον Ιπποκρατικό Giardino DELLA MINERVA στο Σαλέρνο.}
 |
| με την Τερέζα, τη μαθήτριά της σε αίθουσα του δημοτικού σχολείου-στον τοίχο, ο Ντούτσε (Μουσολίνι) |
Εκφράζει επίσης την
επιθυμία να επισκεφθεί τα σχολεία που υπηρέτησε αλλά και όλα τα μέρη που
εικονίζονται στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες και να ξαναβγεί φωτογραφία στα ίδια
ακριβώς σημεία, 70 χρόνια μετά.
 |
| στη Λίμνη στο Πυλί κρατά την αντίστοιχη φωτογραφία στο ίδιο σημείο 70 χρόνια πριν |
 |
| στο δημοτικό σχολείο Πλατανίου, τρίτη και τελευταία της τοποθέτηση πριν φύγει από την Κω |
 |
| Η Faustina στέκεται μπροστά από την αίθουσα που δίδασκε στο δημοτικό σχολείο στο Λινοπότη (σημερινό στρατόπεδο). Η δασκάλα έμενε στο χώρο που δίδασκε. 70 χρόνια μετά, βλέπει με δέος ό,τι έχει απομείνει. |
κείμενο, φωτογραφίες: Sophia Karagianni
φωτογραφίες στις οποίες εικονίζομαι κι εγώ: Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου
4 τελευταίες φωτογραφίες: Pietro Giovanni Liuzzi τον οποίο κι ευχαριστώ γι'αυτό το "ταξίδι" στην ιστορία και για όλες τις πληροφορίες που μοιράστηκε μαζί μου.
* Η Faustina Santoriello έφυγε από τη ζωή την 1η Δεκεμβρίου 2022, πλήρης ημερών, έχοντας ζήσει 100 χρόνια και 2 μήνες. Αγαπούσε την Κω και τους μαθητές της.
Ακολουθεί η μετάφραση του κειμένου στα αγγλικά:
Faustina Santoriello: The Italian Teacher Who Taught οn Kos (1941–44) and Returned 70 Years Later to Unravel the Threads of Memory From 1941 until December 27, 1944, the Italian teacher Faustina Santoriello taught both Greek and Italian pupils in various primary schools of Kos.
I had the honor of meeting her on the island in 2014. Faustina was then 92 years old.
We met during the memorial service for the 103 Italian officers executed by the Germans at Linopoti, Kos, on October 6, 1943 — 71 years earlier.
We were guests of Colonel Pietro Giovanni Liuzzi (ret.), president of the Association of Fallen Italians in Kos and author of the book “Kos, una tragedia dimenticata” (“Kos, a Forgotten Tragedy”).
An elegant elderly lady approached the memorial of the fallen Italians holding a large bouquet of flowers, visibly moved. I felt compelled to ask who she was. She introduced herself as Faustina Santoriello, the Italian schoolteacher who had served on our island from 1941 until the end of 1944.
She pulled out a stack of black-and-white photographs from a plastic bag and began telling us stories from the Second World War.
She had arrived in Kos at the age of 19. Her uncle, Fiorillo Vincenzo, was then the headmaster of the Gymnasium-Lyceum (Preside del Liceo-Gimnaio, today’s 1st General Lyceum of Kos).
He convinced her to come, promising a very good salary — 999 lire per month — and so, together with another teacher, she decided to move to Kos in 1941 to live and teach.
According to Alekos Markoglou, in Koako Panorama, De Vecchi, by decree issued in 1937, had officially banned the Greek language, calling it a “local dialect.”
He closed the community Greek schools by official order in 1939; they reopened as Greek schools only after the end of 1944.
Therefore, all pupils were obliged to study in Italian, in Italian schools.
At the same time, the legend of the “Secret School” (Kryfo Scholio) was revived in the town of Kos by the inspired teacher Tasia Sevastou-Tsampali, who taught secretly in her house at Kako Prinarí.
That Greek school began with a few local children, but soon grew to 158 students, who learned History, Greek letters, and above all, faith in Freedom.
The other side of that story is Faustina’s.
I often wonder if the two women ever met.
At first, Faustina taught for about a year at the 1st Primary School (today’s 7th). Her headmaster was extremely strict. He forbade contact with Jewish families, but Faustina did so secretly.
She worked at the school and lived in a shared room with her Italian colleague and friend.
Later, perhaps due to the strict director, she was transferred to the primary school at Linopoti, housed where today’s military camp stands. She taught and lived there for about two years.
Her final posting was at the Platanos Primary School, where she taught both Greek and Italian children — she remembered one mixed class of 12 boys, from first to fifth grade.
She fondly recalled a pupil named Nikolas, who used to call her “Didascalo, didascalo” (Teacher, teacher!), as she told us in her characteristically Greek-accented Italian.
She loved her Greek students deeply — one of the reasons she returned to Kos decades later was to find out if any of them were still alive and remembered her.
Faustina with her pupils
*At the Asklepieion
*At the Asklepieion and today’s “Avra”
She held the old black-and-white photographs in her trembling hands — sometimes dropping them from emotion.
She wouldn’t stop talking; she wanted to share everything, to unravel the thread of memory and make us witnesses to another truth, slightly different from what history books tell.
Her memory was crystal clear — she remembered everything vividly and in astonishing detail.
We know that teaching Greek was completely forbidden, yet she showed us a book she had used, titled “L’alfabeto greco” (The Greek Alphabet) — a language-learning method with Greek-Italian dialogues and complete Greek grammar.
At the end of 1944, she paid a boatman in gold to take her across to Bodrum (Turkey).
She hid for three days in the boat, was briefly hosted by local Turks, and then transferred to Symi, where she stayed for a while with other Italian teachers.
Soon after, she found refuge in a seaside monastery — most likely Panormitis — together with other displaced people.
Two months later, all Italians were rounded up and taken to Kasos, where they were held by the British in a detention camp, along with her uncle and aunt.
In 1946, Faustina finally returned to liberated Italy, only to find her home destroyed by bombing and her father dead in an industrial accident.
Her two brothers had returned from captivity — one from Russia, the other from Kenya.
Faustina later married on October 21, 1951.
Though she returned to Italy, Kos never left her heart.
Circumstances kept her away, and although she longed to return, she never did — until 2005, when, at the age of 83, she expressed to her family her last wish:
to visit Kos one more time before closing her eyes forever.
So, in 2005, after 60 years of absence, she came back to Kos — if only for one single day.
But destiny was kind: she lived many more years, and in summer 2014, exactly 70 years after leaving, she returned again for an extended stay — at 92 years old.
Every photograph had a story to tell, and she wanted to share them all.
Her daughter, Rosalba De Feo, was present during our conversation.
She shared her mother’s enthusiasm for all things related to Kos. Rosalba works at the Italian Ministry of Culture, helped with translation, and conveyed Faustina’s wishes — which were also her own.
They both hoped for a twinning agreement between the Municipality of Kos, the Hippocratic Foundation, or any institution connected to Hippocrates, and the city of Salerno, Italy — known as “La città d’Ippocrate” (The City of Hippocrates), where the first medical school in Italy, Scuola Medica Salernitana (San Giovanni di Dio e Ruggi d’Aragona Hospital), was founded. With information provided by Mr. Nikos Kantarzis, the twinning of the Municipality of Kos with the cities of Salerno and Montpellier—home to the two oldest Medical Schools in Europe—has already been established, and, in collaboration with the International Hippocratic Foundation of Kos (I.H.F.K.), a Plane Tree of Hippocrates has been planted in the Hippocratic Garden “Giardino della Minerva” in Salerno.
With Teresa, her former pupil, inside a classroom of the primary school — on the wall, a portrait of Il Duce (Mussolini).
She also expressed her wish to visit all the schools where she once taught, as well as every location shown in her photographs, and to be photographed again in the exact same places — 70 years later.
*At the lake in Pyli, holding the old photo taken at the same spot seven decades earlier.
*At Platanos Primary School, her last post before leaving Kos.
Faustina stands before the classroom where she taught at the Linopoti Primary School (today’s military camp). She had lived and taught there.
Seventy years later, she looked upon the remains — in awe and emotion.
Text & photographs: Sophia Karagianni
Photos featuring me: Konstantinos Papadimitriou
Final four photos: Pietro Giovanni Liuzzi, whom I sincerely thank for this “journey through history” and for all the information he shared with me.
Faustina Santoriello passed away on December 1, 2022, at the age of 100 years and 2 months.
She loved Kos and her students — and they, no doubt, have never forgotten her.
