ΤΑ ΡΟΠΤΡΑ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

ΤΑ ΡΟΠΤΡΑ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

Επίθυρο χεράκι ή κοινώς τσακαλίδι στη Νίσυρο

Ρόπτρο: Μεταλλικό αντικείμενο διαφόρων σχημάτων, που βρίσκεται στην εξώπορτα σπιτιών αντί για κουδούνι το οποίο κρούουν οι επισκέπτες. Το ρόπτρο προέρχεται από το ρήμα ρέπω = παρουσιάζω κλίση προς μια κατεύθυνση, αλλά και ραπίζω ή κάμπτω (Λεξικό Μπαμπινιώτη).

Λεοντόμορφο ρόπτρο στην Αστυπάλαια

επίθυρο χεράκι και ζωόμορφο ρόπτρο στην Πάτμο

Η ιστορία του ρόπτρου (αγγλικά:The door-knocker) είναι τόσο παλιά όσο και η ανάγκη για υποδήλωση της ανθρώπινης παρουσίας με το χτύπημα μιας πόρτας. Αυτή η ανάγκη για σήμανση με ήχο, καλύφθηκε με το ρόπτρο ή όπως έγινε γνωστότερο στις μέρες μας ως επίθυρο χεράκι. 

Νίσυρος

Τα ρόπτρα που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα είναι δείγματα μιας εκλεπτυσμένης παραδοσιακής τέχνης. Τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή αυτών των ρόπτρων είναι το σίδερο, το μαντέμι, ο χαλκός καθώς και άλλα μέταλλα.

Αστυπάλαια

Οι πόρτες γενικότερα και τα ρόπτρα ειδικότερα έχουν μεγάλη απήχηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μετά από σχόλια σε φωτογραφίες μου, συνειδητοποίησα ότι τα ρόπτρα δεν ήταν τυχαία ή διακοσμητικά αλλά υποδήλωναν ακόμη και την κοινωνική/οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Κι έτσι αποφάσισα να ασχοληθώ με τα ρόπτρα σε κάποια νησιά των Δωδεκανήσων. Συχνότερα θα τα δείτε στη χώρα της Αστυπάλαιας και της Πάτμου και στη Νίσυρο, στην Κω, στην Τήλο, στη Σύμη. (έπεται έρευνα και στα υπόλοιπα νησιά)

Σύμη

Τα ρόπτρα συνήθως χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:
1.Τα ανθρωπόμορφα, αυτά που έχουν μορφή ανθρώπου και είναι τα πλέον εντυπωσιακά. 

Αστυπάλαια

Ανθρωπόμορφα ρόπτρα στην Αστυπάλαια

Αστυπάλαια

ανθρωπόμορφα ρόπτρα στην Πάτμο

2. Τα επίθυρα, τα ρόπτρα που είναι αριστερό ή δεξί χεράκι και καθιερώθηκε σε πολλές εξώθυρες.

Αστυπάλαια

Πάτμος

3. Τα ευθέα, είναι όσα εμφανίζονται σε ευθεία γραμμή οριζόντια ή κάθετο.

Πάτμος

4. Τα ζωόμορφα, φυσικά είναι αυτά που παριστάνουν κεφάλια ζώων ή σπανιότερα, ολόκληρο το σώμα αυτού.

Νίσυρος

Αστυπάλαια

Κως

5. Τα κρικοειδή, όσα σχηματίζονται από έναν μεταλλικό δακτύλιο, λείο ή ανάγλυφο. 

Κως

Αστυπάλαια

Στους μυθολογικούς χρόνους συναντάμε το ρόπτρο σαν έννοια που προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο μουσικό όργανο. Το χρησιμοποιούσαν οι ιερείς της θεάς Ρέας, όπως αναφέρεται από το Λουκιανό.Το όργανο αυτό ήταν ένας μικρός χάλκινος κρίκος με τεντωμένη επάνω του μεμβράνη· μαζί με κρόταλα, έγχορδα και πνευστά όργανα, χρησιμοποιείτο σε τελετές της θεάς. Στους κλασικούς χρόνους η εννοιολογική σημασία του ρόπτρου έλκεται από τη λέξη «ροπή»: η προς τα κάτω φορά, κλίσις, το γέρσιμο.

Πόρτες με ρόπτρα στην Αστυπάλαια

Στους βυζαντινούς χρόνους ο κρίκος εξακολουθεί να είναι η πιο διαδεδομένη μορφή ρόπτρου μαζί με τη λεοντοκεφαλή. Στο Μεσαίωνα και μέχρι το 15ο αι. εμφανίζεται το γοτθικό ρόπτρο και οι παραλλαγές του. Ένα κλασικό γοτθικό ρόπτρο είναι η λεοντοκεφαλή.

Πάτμος

Τα ρόπτρα στις εξώπορτες των σπιτιών, κατασκευασμένα από χυτοσίδηρο, μπρούτζο ή ορείχαλκο, αποτελούσαν κάποτε αναπόσπαστο μέρος τους. Εκτός από την χρηστική ικανότητα που είχαν να ειδοποιούν με απλό τρόπο την έλευση ενός επισκέπτη, αποτελούσαν παράλληλα κι έναν σκοπό θα λέγαμε "μεταφυσικό", που λίγοι σήμερα γνωρίζουν.

Πάτμος

Βέβαια είχαν και υποβλητικό χαρακτήρα, καθώς προετοίμαζαν τον επισκέπτη, του έδιναν δηλαδή ένα προμήνυμα, για το εσωτερικό του σπιτιού και για τον χαρακτήρα των ανθρώπων που ζούσαν σ΄ αυτό.

Παλιά Πόλη Κως

Τα σχέδια των ρόπτρων δεν ήταν τυχαία, αλλά προέρχονταν μέσα από τις λαϊκές αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, που αφορούσαν στην ενθάρρυνση της καλής τύχης, στην αποτροπή του κακού και στην απομάκρυνση του κακού ματιού και της κακής γλώσσας.

Τήλος

Το γνωστό σε όλους μας μεταλλικό χέρι που κρούει την ξύλινη εξώθυρα, ανεξάρτητα από την αρχική του προέλευση διαδόθηκε και έγινε γνωστό στην ανατολή ως το λεγόμενο "χέρι της Φατιμά". Τα παλαιά χρόνια στις εξώπορτες των κατοικιών των μουσουλμάνων τοποθετούσαν δύο τέτοια ρόπτρα, που παρήγαγαν διαφορετικούς ήχους μεταξύ τους. Κάθε επισκέπτης αν ήταν άνδρας ή γυναίκα επέλεγε το αντίστοιχο ρόπτρο. Από τον παραγόμενο ήχο του κτυπήματος, γνώριζε η γυναίκα εντός του σπιτιού αν ο επισκέπτης ήταν άνδρας ή γυναίκα προκειμένου να ανοίξει, καθώς δεν επιτρεπτό μια γυναίκα μουσουλμάνα να ανοίγει την πόρτα του σπιτιού σε ξένο άνδρα.

Νίσυρος

Δεν είναι τυχαίο που η μεγαλύτερη συλλογή ρόπτρων με το "χέρι της Φατιμά" βρίσκεται μέχρι σήμερα στην Τουρκία. Η παράδοση θέλει το "χέρι της Φατιμά" να αποτελεί εξέλιξη του χεριού αραβικής προέλευσης (Ksamsa), που απεικόνιζε ένα ανοικτό δεξί χερί που θεωρείτο αποτρεπτικό του κακού ματιού. Πριν ακόμα το "χέρι της Φατιμά" γίνει ρόπτρο εξώθυρας, υπήρχε ζωγραφισμένο με ασβέστη πάνω σε τοίχους οικιών σε Αλγέρι και Μαρόκο καθώς του απέδιδαν εξαιρετικές ιδιότητες.

Το χέρι ως ρόπτρο πάντως το συναντούμε παράλληλα και στα εβραϊκά σπίτια ως το "χέρι της Μίριαμ" αδελφή του Μωυσή και του Ααρών, αλλά και των χριστιανών ως το "χέρι της Μαρίας".

Τήλος

Σε όλες τις περιπτώσεις το χέρι είναι πάντα γυναικείο, γεγονός όχι μόνο του λεπτεπίλεπτου της κατασκευής αλλά και γιατί σε πολλές περιπτώσεις φαίνεται να φέρει γυναικείο δακτυλίδι ή βραχιόλι στον καρπό. Οφείλει να χτυπά πόρτα πάντα ξύλινη και όχι μεταλλική καθώς ο ήχος του χτυπήματος του ξύλου (αν και στην ουσία χτυπά πάνω σε μεταλλική βάση) είναι αποτρεπτικός για τα κακά πνεύματα. Είναι γνωστή άλλωστε και η φράση "χτύπα ξύλο".

Κως

Κάποτε το χέρι δεν χτυπούσε απευθείας με τα δάκτυλα την πόρτα, αλλά κρατούσε ένα μικρό σφαιρίδιο. Αυτό έλεγαν πως ήταν το χέρι της Εύας που κρατούσε το μήλο. 

Εκτός από το "χέρι της Φατιμά" που αποτελεί το πιο διαδεδομένο ρόπτρο στην Ελλάδα, μεγάλης δημοτικότητας απολάμβανε και η "κεφαλή του λιονταριού" στο στόμα του οποίου υπάρχει ένας σιδερένιος αρθρωτός κρίκος που μετακινούμενος χτυπούσε πάνω στην πόρτα. 

Η λεοντοκεφαλή ως ρόπτρο είναι ιταλικής προέλευσης, διαδεδομένη ειδικά στα χρόνια του χριστιανισμού καθώς αποτελεί σύμβολο του Αγίου Μάρκου του Ευαγγελιστή. Άλλωστε για τον ίδιο λόγο, του συμβολισμού του λιονταριού με τον Άγιο Μάρκο, εκλάπηκε και το λιοντάρι του Πειραιά προκειμένου να μεταφερθεί στην Βενετία, πόλη στην οποία κυριαρχούν οι απεικονίσεις λιονταριών σχεδόν παντού. 

Η λιονταροκεφαλή εκτός του χριστιανικού μηνύματος με το οποίο ταυτίστηκε στην βενετσιάνικη κουλτούρα, αποτελούσε παράλληλα και ένα σύμβολο δύναμης και εξουσίας που αποτυπωνόταν όχι μόνο στα ρόπτρα, αλλά και σε δημόσιες βρύσες, σε αγάλματα ακόμη και σε τρούλους εκκλησιών. Αυτό έλκυε την καταγωγή από την αρχαιότητα, καθώς στην Ελλάδα είχε ευρύ διακοσμητικό χαρακτήρα. Τα περισσότερα δημόσια κτήρια ή ιδιωτικά μέγαρα που κατασκευάζονταν παλαιότερα, φρόντιζαν να φέρουν ορατό ή μη, ένα σημείο καλοτυχίας ή αποτροπής του κακού.

Λέρος

Πάτμος

Τέλενδος

Τοποθετημένο ένα ρόπτρο λεοντοκεφαλή στην εξώθυρα, αποτελούσε τον "φύλακα" του κτηρίου και των ενοίκων του, φόβιζε το "κακό" και λειτουργούσε αποτρεπτικά καθώς επιδείκνυε τον ρωμαλέο χαρακτήρα των προσώπων που διέμεναν εντός (λεοντόκαρδος χαρακτήρας).

Νίσυρος

Στη δύση κυκλοφόρησαν πολλά άλλα σχέδια για ρόπτρα όπως δράκοι, μέδουσες, μυθολογικές μορφές αλλά και απλά διακοσμητικά σχέδια (Γαλλία) τα οποία όμως δεν έτυχαν ανάλογης υποδοχής στην Ελλάδα.
Δυστυχώς από τις εκατοντάδες ρόπτρων που διακοσμούσαν άλλοτε τις εξώθυρες των κατοικιών ελάχιστα σώζονται σήμερα. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην ανυπαρξία των μονοκατοικιών αλλά και στη συστηματική αρπαγή τους είτε λόγω της συλλεκτικής τους αξίας, είτε λόγω της αξίας που μπορεί να έχουν ως μέταλλα.

Κως (Πόρτα στο Global)

Δυστυχώς στην σημερινή εποχή της ταχύτητας και της δήθεν απλοποίησης της καθημερινότητας χρηστικά αντικείμενα του παρελθόντος τέθηκαν στο περιθώριο ως "άχρηστα".
Στο όνομα του εκσυγχρονισμού η ζωή του ανθρώπου απογυμνώθηκε από όλα εκείνα τα στοιχεία του πολιτισμού που καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό και την ποιότητα του βίου του.

Σχετική ανάρτηση: ΑΓΑΠΗΜΕΝΕΣ ΠΟΡΤΕΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΩ
Το περιοδικό GREC14N (FRAPORT OFFICIAL MAGAZINE), στο τεύχος 04, καλοκαίρι 2019, έκανε ένα αφιέρωμα στις πόρτες και τα ρόπτρα μου.

Πηγή: wikipedia  
Τα ρόπτρα στον Πειραιά και ο ευρύτερος συμβολισμός τους 
Τα ρόπτρα της Κέρκυρας 
Φωτογραφίες: Sophia Karagianni

Ακολουθεί η μετάφραση του κειμένου στα αγγλικά:

Door Knockers on the Dodecanese

*DOOR KNOCKER OR COMMONLY “TSAKALIDI” IN NISYROS

Door knocker: a metal object of various shapes, found on the front doors of houses instead of a doorbell, which visitors strike.

The word roptro (door knocker) derives from the verb repo (= to incline, to lean toward a direction), but also rapizo (= to strike or to bend) (Babiniotis Dictionary).

*Lion-shaped door knocker in Astypalaia

*Door handle and animal-shaped door knocker in Patmos

The history of the door knocker (in English: the door-knocker) is as old as the need to indicate a human presence by knocking on a door. This need for an audible signal was met by the roptro, or as it became more commonly known in modern times, the door hand.

Nisyros

The door knockers that have survived to this day are examples of a refined traditional art. The materials used in their construction include iron, cast iron, copper, as well as other metals.

Astypalaia

Doors in general, and door knockers in particular, have great appeal on social media. After comments on my photos, I realized that the knockers were not random or merely decorative — they also indicated the social and economic status of the owner. Thus, I decided to focus on door knockers from certain islands of the Dodecanese.

You can most often see them in the towns of Astypalaia, Patmos, Nisyros, Kos, Tilos, and Symi (research in the remaining islands will follow).

Symi

Door knockers are usually divided into the following categories:

1. Anthropomorphic, those that take human form and are the most impressive.
   Astypalaia – anthropomorphic knockers in Astypalaia and Patmos

2. Hand-shaped knockers, left or right, that became established on many front doors.
   Astypalaia – Patmos

3. Straight knockers, appearing in a straight line, horizontal or vertical.
   Patmos

4. Zoomorphic, depicting animal heads or, more rarely, entire bodies.
   Nisyros – Astypalaia – Kos

5. Ring-shaped, formed from a smooth or embossed metal ring.
   Kos – Astypalaia

In mythological times, we encounter the roptro as a term referring to a specific musical instrument. It was used by the priests of the goddess Rhea, as mentioned by Lucian. This instrument was a small bronze ring with a stretched membrane over it; together with cymbals, string, and wind instruments, it was used in ceremonies of the goddess.

In classical times, the meaning of roptro derives from the word ropi: downward movement, inclination, leaning.

Doors with knockers in Astypalaia

In Byzantine times, the ring continued to be the most widespread form of knocker, along with the lion’s head. During the Middle Ages, up to the 15th century, the Gothic door knocker and its variations appeared — the classic Gothic knocker being the lion’s head.

Patmos

The door knockers on the front doors of houses, made of cast iron, bronze, or brass, were once an integral part of them. Apart from their practical use in announcing a visitor’s arrival, they also had a kind of metaphysical purpose, which few people know today.

They also had an imposing character, as they prepared the visitor — giving them a forewarning of the home’s interior and of the character of its inhabitants.

Old Town of Kos

The designs of the knockers were not random but derived from popular beliefs formed over the centuries, meant to encourage good luck, avert evil, and ward off the evil eye and malicious gossip.

Tilos

The well-known metal hand that strikes the wooden door, regardless of its origin, spread and became known in the East as the so-called “Hand of Fatima.”

In old times, on the front doors of Muslim houses, two such knockers were placed, producing different sounds. Each visitor — man or woman — chose the corresponding knocker. From the sound of the knock, the woman inside the house would know whether the visitor was male or female, so she could decide whether to open, since it was not permitted for a Muslim woman to open the door to a strange man.

Nisyros

It is no coincidence that the largest collection of knockers in the shape of the Hand of Fatima is found today in Turkey. Tradition holds that the Hand of Fatima evolved from an earlier Arabic symbol (Khamsa), depicting an open right hand believed to ward off the evil eye.

Before the Hand of Fatima became a door knocker, it was painted in whitewash on the walls of houses in Algeria and Morocco, being attributed with special powers.

As a knocker, however, the hand is also found on Jewish homes as the Hand of Miriam (sister of Moses and Aaron), and among Christians as the Hand of Mary.

Tilos

In all cases, the hand is always feminine — not only because of its delicate craftsmanship, but also because it often bears a woman’s ring or bracelet on the wrist.

It must always strike a wooden door, not a metal one, because the sound of wood being struck (even though in practice it hits a metal base) is considered to drive away evil spirits — hence the well-known expression “knock on wood.”

Kos

In earlier times, the hand did not strike with its fingers directly, but held a small sphere. This was said to represent the hand of Eve holding the apple.

Apart from the Hand of Fatima, the most widespread knocker in Greece, another popular one was the lion’s head, holding a hinged iron ring in its mouth that struck against the door.

The lion-head knocker is of Italian origin, widespread especially during the Christian era, as it symbolized Saint Mark the Evangelist. In fact, for this reason — the association of the lion with Saint Mark — the Lion of Piraeus was stolen to be taken to Venice, a city where lion imagery dominates almost everywhere.

The lion-head, besides its Christian symbolism in Venetian culture, also represented strength and power, expressed not only in knockers but also in public fountains, statues, and even church domes.

This motif has ancient roots, as in Greece the lion had a broad decorative role. Most public buildings or private mansions of earlier times made sure to include, visibly or not, a symbol of good luck or protection against evil.

Leros – Patmos – Telendos

A lion-head knocker on the front door served as the guardian of the building and its inhabitants, warding off evil and symbolizing the brave, lion-hearted nature of those who lived inside.

Nisyros

In the West, many other designs appeared, such as dragons, Gorgons, mythological figures, and simple decorative patterns (especially in France), though these did not find similar popularity in Greece.

Unfortunately, of the hundreds of door knockers that once adorned house entrances, only a few survive today. This is due not only to the disappearance of single-family homes, but also to systematic theft — either for their collectible value or for the value of their metals.

Kos (door at Global Café)

Sadly, in today’s era of speed and so-called simplicity, many useful objects of the past have been marginalized as “useless.” In the name of modernization, human life has been stripped of cultural elements that once largely defined its quality and character.

Related post: BELOVED DOORS OF THE ISLAND OF KOS

The magazine GREC14N (FRAPORT OFFICIAL MAGAZINE), issue no. 04, summer 2019, published a feature dedicated to my doors and knockers.